Op trollenjacht

Foto: PXFuel

Sociale media grossieren in nep-profielen die zich maar wat graag moeien in discussies. Robert van der Noordaa stort zich op deze zogenoemde ‘trollen’ en zoekt uit of ze echt zijn wie ze zeggen dat ze zijn.

Een fictief leger. Zo omschreef de Volkskrant afgelopen april het uitgebreide netwerk van social media-profielen dat jarenlang helemaal wegliep met zwijmelzanger Dotan. In een maanden durend onderzoek onthulden journalisten Mark Misérus en Robert van der Noordaa dat 140 van die lyrische accounts op Twitter, Facebook en Instagram eigenlijk trollen waren. Nep-accounts dus, in het leven geroepen door de zanger en zijn voormalig manager, bedoeld om de zanger veren in zijn achterste te steken.

‘Ik had op een gegeven moment een deur in huis die vol hing met post-its. Op die briefjes stonden de namen van accounts waarvan ik vermoedde dat het trollen waren’, vertelt Van der Noordaa in zijn woning in Delft. Met gekleurde touwtjes en punaises trok hij lijnen tussen accounts die veel contact met elkaar hadden. Vergelijkbaar met de manier waarop rechercheurs in films een moordzaak in kaart brengen. ‘Het werd al snel een oerwoud van draden. Vervolgens heb ik bij al die accounts onderzocht of er echte Dotan-fans achter zaten. Eén voor één. Tenenkrommend, geestdodend werk. Maar als je dan beet hebt levert het een prachtig verhaal op.’

Mailadressen puzzelen

Van der Noordaa’s interesse in de trollenjacht begon in 2014. Hij werkte toen als ingenieur in Rusland en kwam in die hoedanigheid ook vaak in Oekraïne. Precies ten tijde van de crisis in de Krim, waarbij Rusland het schiereiland De Krim van Oekraïne annexeerde. ‘Trollen was niet nieuw, maar door die crisis ontstond er een flinke piek. Die werd nog veel groter toen de Russen vlucht MH17 uit de lucht schoten. Van de ene op de andere dag was er een explosie aan accounts die Oekraïne de schuld gaven van die ramp. Daar zat duidelijk een strategie achter. De Russen trokken een rookgordijn op om anderen ervan te overtuigen dat zij het niet hadden gedaan.’

Zulke rookgordijnen wegblazen is wat Van der Noordaa het liefst doet. Nadat het bedrijf waar hij werkte in 2015 werd verkocht, koos Van der Noordaa ervoor niet mee te gaan naar de nieuwe eigenaar. Hij schreef zich in bij de Postacademische Deeltijd Opleiding Journalistiek (PDOJ) aan de Erasmus Universiteit en werd gegrepen door de vakken van internetgoeroe Henk van Ess, die de studenten leerde speuren op internet.

Van der Noordaa ging zich specifiek richten op het onderzoeken van trol-campagnes op Facebook, Twitter en Instagram. Sindsdien ontmaskert hij trollen voor media als de Volkskrant, De Groene Amsterdammer en het Belgische Knack. Zijn vangsten variëren van Russische legers die online de stemming proberen te beïnvloeden tot een eenling uit Zwijndrecht die politieke peilingen vervalste om zijn favoriete politieke partijen groter te laten lijken dan ze daadwerkelijk waren.

Zo’n trollenspeurtocht begint vaak klein, zegt Van der Noordaa, die van het Human-programma Denktank de geuzennaam ‘trollenvanger’ opgespeld kreeg. ‘Een van de simpelste trucs is het gebruiken van de “wachtwoord vergeten”-functie bij sociale media. Je gaat bijvoorbeeld naar Twitter en geeft daar aan dat je je wachtwoord kwijt bent. Wanneer je vervolgens de naam van een account invoert laat Twitter je een deel van het mailadres zien dat bij dat account hoort.’

Van der Noordaa vervolgt: ‘Als iemand op meer sociale media actief is herhaal je dat kunstje daar. Vaak krijg je bij ieder sociaal netwerk een ander stukje van het mailadres onder ogen. Met al die stukjes samen kun je vaak al zien of een account is aangemaakt door iemand met een .nl-mailadres, of met een adres van bijvoorbeeld een maildienst die voornamelijk in Rusland actief is. Tref je dat laatste aan, dan kun je vrij zeker zeggen dat degene achter het profiel geen Nederlander is.’

Zodra Van der Noordaa een mailadres in elkaar heeft gepuzzeld heeft hij een aanknopingspunt om verder te zoeken. Met creatief googelen is soms een naam te vinden. En door de profielfoto die bij het account hoort in Google’s ‘reverse image search’ te laden, kun je achterhalen of deze op andere plekken ook voorkomt. Moeilijk is dat niet. Even surfen naar images.google.com, daar op de kleine fotocamera in de zoekbalk klikken, profielfoto uploaden en resultaten doorbladeren.

‘Wanneer je de profielfoto van een verdachte Twitteraar ineens op een buitenlandse datingsite tegenkomt, dan moet er een alarmbelletje bij je afgaan. Je weet dan dat de kans groot is dat je met een trol te maken hebt’, zegt Van der Noorda. ‘Google is overigens niet de enige waarmee je op deze manier foto’s napluist. Er zijn tien van die diensten. Het Russische Yandex.com is veruit de beste.’

Proef op de som

Als proef op de som besluit ik de eerste tips van Van der Noordaa zelf ter hand te nemen. Mijn doelwit is het Twitteraccount @ZZPerVanHetJaar, dat zich met regelmaat met felle bewoordingen in discussies mengt. Mijn vermoeden dat het om een trol gaat wordt gesterkt doordat het account veel berichten van de website ZZPNetwerkNederland retweet en accountbeheerder Karlijn van Kollum-Distelberg op geen enkel ander sociaal netwerk te vinden is. Ook begon ze pas met twitteren nadat ze in 2016 door ZZPNetwerkNederland werd uitgeroepen tot de allerbeste kleine zelfstandige ondernemer van het land.

Gewapend met de tips van Van der Noordaa heb ik al snel beet. Met ‘reverse image search’ vind ik de profielfoto van @ZZPerVanHetJaar terug op stockfotosite Pixabay. De ‘wachtwoord vergeten’-truc leert dat het account is aangemaakt met een mailadres van Crown Media, een communicatie-adviesbureau waarvan de ­eigenaar ook de drijvende kracht is achter ZZPNetwerkNederland. Dat zowel de achternamen Van Kollum als Distelberg niet voorkomen in de databank met Nederlandse familienamen is een derde aanwijzing dat het om een trol gaat. De check kostte al met al een klein half uur.

Achterhalen wie er wél achter het account zit is een andere zaak. ‘Daar ben ik soms maanden mee bezig’, zegt Van der Noordaa. Andere keren gaat het sneller. Als voorbeeld noemt hij de zaak rondom Twitteraar @Pblijdenstein, een trol-account dat volgens De Telegraaf werd beheerd door de Hilversumse burgemeester Pieter Broertjes.

‘Toen ik dat hoorde had ik meteen het gevoel dat daar iets niet klopte. Maar wanneer je op Twitter ‘wachtwoord vergeten’ deed met dat account, kreeg je een mailadres te zien dat begon met een P, gevolgd door een punt en een achternaam van negen letters had. Precies zoals het adres van de burgemeester.’

Na een brainstormsessie met een vriend besloot Van der Noordaa het hele personeelshandboek van de gemeente Hilversum door te spitten. Hij zocht naar andere werknemers wiens voornaam begon met een P en die een achternaam van negen letters hadden. ‘Daar waren er drie van’, zegt Van der Noordaa. ‘Die mailadressen heb ik ingevoerd bij de ‘wachtwoord vergeten’-functie van Twitter. Daarmee kun je ook zien of er een account is geregistreerd met een mailadres. Bij één van de adressen was dat zo. Toen had ik de echte trol te pakken.’

Alleen een grote bek

Aan tips om trollen te vangen heeft Van der Noordaa geen gebrek. Zo gebruikt hij Geocreepy om te achterhalen van welke fysieke plek een Tweet gestuurd is. En met het door Bellingcat ontwikkelde Suncalc controleert de trollenvanger of foto’s echt genomen zijn op de door de plaatser genoemde plek en het tijdstip. ‘Die tool is fantastisch. Hij leest de zonnestand af van een foto en bepaalt aan de hand daarvan hoe laat de foto gemaakt is. Als iemand om 4 uur ’s middags een foto plaatst en zegt in Amsterdam te zijn, kun je met Suncalc zien of dat klopt.’

Een ander belangrijk wapen van Van der Noordaa – Facebook Graph – is helaas voor beginnende trollen­jagers een stuk ingewikkelder in gebruik. ‘Graph werkt met hele uitgebreide commando’s. Maar daarmee kun je wel heel veel informatie opvragen’, aldus Van der Noordaa. ‘Zelfs als iemand zijn hele Facebook-profiel heeft dichtgetimmerd kun je er nog een hoop mee achterhalen. Het heeft wel een tijd geduurd voordat ik dat onder de knie had. Met Graph heb ik ook veel van die Dotan-trollen gevonden. Door te zoeken naar mensen die veel liken van de zanger, hem volgen en hem vaak noemen in berichten.’

Wie jaagt op trollen kan de bal ook terug verwachten. Van der Noordaa krijgt geregeld trollen op zijn dak die niet blij zijn met zijn werk. Tot bedreigingen aan toe. ‘Ik heb lui gehad die zeiden dat ze mij en mijn familie wel even in elkaar zouden komen slaan’, zegt Van der Noordaa, terwijl hij zijn schouders ophaalt. ‘Daar word ik niet warm of koud van. De meeste trollen hebben alleen een grote bek van achter hun toetsenbord.’

Dit artikel verscheen eerder in